Kitabu'l-Ezkiya (Zekiler Kitabı) zeki insanların zeka pırıltılarıyla dolu hikayelerini anlatarak zekayı ve derin anlayışı yücelten bir eserdir. Peygamberler başta olmak üzere insanlığın hemen her seviyesinden zeka örnekleri verilen bu eserin amacını İbnü'l-Cevzi şöyle özetliyor: Bu kitapla üç şeyi yapmak istedim: 1. Kıssalarını anlatmak suretiyle bu nitelikteki insanları tanıtıp kıymetlerini takdir etmek, 2. Onların seviyesine çıkma kabiliyeti olan insanların ufkunu açmak, 3. Zekasına erişemeyeceği insanlar

Siz ölümün sırrını bilmek istiyorsunuz. Ama onu hayatın kalbinde aramadıktan sonra nasıl bulabilirsiniz ki? Gözleri geceyle sınırlanmış ve gündüzleri kör bakan baykuş, aydınlığın gizeminden peçeyi kaldıramaz. Ölümün ruhunu gerçekten kavrayabilmek istiyorsanız, kalbinizi tam anlamıyla hayatın kendisine açın. Çünkü hayat ve ölüm, tıpkı nehir ile deniz gibi, birdir. Tutkularınızın ve umutlarınızın derinliklerinde öteye dair sessiz bilginiz yatar. Tıpkı karın altındaki tohumlar gibi, kalbiniz de baharı düşler.

Bu ünlü hikâyenin, Hayyın varoluşu ve tekâmülü çizgisinde, insanın tarihini özetlemekte olan ince anlatım tarzı, bizi Hayyın şahsında başka bir şeyleri de temsil ettiği konusunda ikna etmelidir. Yalnız başına yaşadığı adada Âdeme benzeyen konumu, ateşin kâşifi olarak üstlendiği Promoteus rolü, ilerleme kaydetmesi ve sapması, ateşle zekîce tecrübelere girişmesi ve ondan bir parçayı kavramaya çalışması, onun insanoğlunu sembolize ettiğini göstermektedir. Çünkü o da ilk insan gibi her şeyi kendi başına keşfetm

Kısaydı aranızda geçirdiğim günler; sözlerim, günlerden kısa. Ama kaybolursa sesim kulaklarınızdan ve yiterse sevgim hatıralarınızda, biliniz ki döneceğim.